Türk edebiyatı denince benim aklıma gelen ilk isim, Ahmet Hamdi Tanpınar’dır. “Huzur” romanı bence Türk edebiyatının en “edebi” romanıdır. Dalgaları, su sesini, gecenin ışığını, bence en güzel Tanpınar anlatır. “Saatleri Ayarlama Enstitüsü”, inanılmaz bir mizahi yetenek ürünüdür.
O, aynı zamanda milletvekilidir ve şairdir… Bir siyasetçinin şair olması ne güzeldir… Ne kadar özledik Ecevit’ten beri, siyasetçi bir şairi… İşte Tanpınar da Osmanlı’nın payitahtı Bursa’yı anlatırken nasıl da şair duyarlıyla, katman katman zamanı duyumsar ve bize de perde perde tüm çağları bir arada aktarır.
Ve Tanpınar “5 Şehir”de o müthiş edebi dehasını, inanılmaz tarihçi yanı ile buluşturur ve 5 kentin bugününden tarihine öyle bir seçki sunar ki, ne sadece edebiyatçı bu kıvamı verebilir, ne de sadece tarihçi…
Tanpınar’ı bu hafta böyle yoğun anmamın nedeni, bu haftanın “Ahilik Haftası” olması. Çünkü o, “5 Şehir”de tarihini anlattığı tüm kentlerde, ahiliğin izini arar.
Ankara’yı anlatırken, Hacı Bayram’ı ve “kurduğu Bayramiye tarikati ile esnaf ve çiftçinin tarikati” oluşuna ve böylece Anadolu’da Horasanlı Baba İlyas’la başlayan geniş köylü hareketiyle ahilik teşkilatının onun etrafında birleştiğine” değinir. (Tanpınar, Ahmet Hamdi (2011), Beş Şehir, 28. Baskı, Dergah Yayın, İstanbul, s.18-19)
“Daha sağlığında hareket o kadar genişler ki, II. Murad yanı başında gelişen bu manevi saltanattan ürkerek Şeyh’i Ankara’dan Edirne’ye getirir. Ve ancak niyetlerinden iyice emin olduktan sonra onu geriye göndermeye razı olur. Hakikatte bu telaşa hiç lüzum yoktu. Hacı Bayram, imparatorluğun iç nizamını yapıyordu.” der. s.18-19
Sonra, bugün Ankara’da ahiliğin izinin kalmamasına hayıflanır: “Selçuk devrinden ve sanat işlerinde onun devamı olan ahilerden Ankara’da büyük eser kalmadı… İster Moğollara tabi olsun, isterse müstakil olsun, Ankara’da süren yarım asır bir ahi hakimiyeti vardır. Bu, burjuvazi değilse bile artizananın ve çarşının şehri idaresi demektir ki, şark tarihinde az tesadüf edilir.” diye yorumlar. S.20-22
Ama yine de Ankara Kalesi eteklerinde o ahi türbeleriyle Roma ve Bizans ruhunun nasıl da bir arada yaşayıp gittiğini de aktarır. Uzun bir alıntı ama tarihe böylesi barışık/uzlaşık ve katmanlı baabilmenin yetkin bilincini aktarması bakımından önemli: “Türk kültürünün kendinden evvel gelmiş medeniyetlerden kalan şeylerle bu kadar canlı surette rastgele karıştığı, haşır neşir olduğu pek az yer vardır. Kalede ve onun eteğine serpilmiş mahallelerde Türk velileri Roma ve Bizans taşlarıyla sarmaş dolaş yatarlar… Dedelerimizin mezarlarından çıkan yeşillikler hangi itikatların etrafında yontuldukları belli olmayan çok eski taşları kendi rahmaniyetleri ile yumuşatırlar; burada kerpiç bir duvardan İyonya tarzında bir sütun başlığı veya arkitrav fırlar, ötede bir türbe merdiveninin basamağında bir Roma konsülünün şehre gelişini kutlayan kadim bir taş görünür, daha ötede bir çeşme yalağında eski bir lahdin bakantaları gülümser. Ahi Şerafeddin’in türbesini asırlarca Greko-Romen arslanlar bir nöbetçi sadakatiyle beklerler ve bu yüzden Arslanhane adını alan camiin hakikaten eşsiz mihrabında, Etiler’in toprak ve bereket ilahesinden başka bir şey olmayan bir yılan son derece kuvvetli plastikliğiyle meyvalar arasında dolaşır ve camiin o kadar şaşırtıcı bir safiyetle boyanmış ağaçtan sütunları Bizans ve Roma başlıkları taşır. Hisar’da mihrabı Türk tahta işçiliğinin harikalarından biri olan Alaeddin Cami’nin sekisi, asırlardan beri bir şahin gibi süzdüğü ovaya, terkibi baştan aşağı tesadüfi olan bir sütun dizisinin arasından bakar; şüphesiz bu sütunlar orada bu camiden çok daha evvel mevcutturlar. Bu terkiplerin en manalısı İmparator Augustus’un şerefine toprağa dikilmiş mermer bir kaside olan Roma mabedinin kalıntılarıyla yanı başındaki Hacı Bayram-ı Veli Camii’nin beraberce teşkil ettiği zıtlar mecmuasıdır.” s.16-17
Tanpınar’ın diğer şehirlerinde Ahiliğin izini sürmeye haftaya devam edeceğiz.
